ΟΙ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΜΕΤΑΞΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΟΤΡΟΠΗ ΤΗΣ ΙΤΑΛΙΚΗΣ ΕΠΙΘΕΣΗΣ ΤΟ 1940

Δημοσθένη Κούκουνα

Ιστορία της Κατοχής, Τόμος 1^ος, εκδόσεις «Μέτρον»

Ο Ιωάννης Μεταξάς είχε αμέσως αντιληφθεί ότι η Ιταλία επρόκειτο, αφ΄ ης στιγμής η ίδια εισήλθε στον πόλεμο, να επιτεθεί στην Ελλάδα. Ο τορπιλισμός του Δεκαπενταύγουστου και τα συναφή επεισόδια αποτελούσαν σαφείς ένδειξης των προθέσεων του Ιταλού δικτάτορα, ενώ πολλαπλασιάζονταν οι πληροφορίες από το εξωτερικό ότι ολοένα πλησίαζε η στιγμή που θα εκδηλωνόταν η επίθεση. Ο Έλληνας πρωθυπουργός αντιμετώπιζε με εξαιρετική ψυχραιμία την κατάσταση αγνοώντας μεν τον χρονικό ορίζοντα που είχε στην διάθεση του αν θα μπορούσε να αποτρέψει τη διαφαινόμενη Ιταλική επίθεση, πιστεύοντας όμως ότι όφειλε να επιχειρήσει κάθε δυνατή προσπάθεια. Ο αποφασιστικός παράγων που, αν ήθελε θα ήταν σε θέση να αποτρέψει την ιταλική επίθεση ήταν η Γερμανία του Χίτλερ. Γνωρίζοντας σε πόσο λεπτές ισορροπίες έπρεπε να κινηθεί η Ελληνική κυβέρνηση, ώστε να αποφευχθεί το ενδεχόμενο παρεξηγήσεων με την Αγγλία, αν θα ζητούσε την Γερμανική παρέμβαση υπέρ της Ελλάδος προτίμησε να την επιδιώξει πλαγίως. Εκτός από τον Έλληνα πρεσβευτή στο Βερολίνο Αλέξανδρο Ρίζο Ραγκαβή, ο Μεταξάς χρησιμοποίησε τον Ελληνικό κύκλο του ναυάρχου φον Κανάρις… Επρόκειτο για μεμονωμένους Έλληνες γνώριμους του φον Κανάρις, οι οποίοι καλώς η κακώς είχαν πεισθεί για τις φιλελληνικές διαθέσεις του πολυπράγμονα αρχηγού των γερμανικών μυστικών υπηρεσιών.

Ο Αλέξανδρος Ρ. Ραγκαβής είναι μία μάλλον παρεξηγημένη μορφή της Ελληνικής διπλωματίας, παρά το γεγονός ότι μέχρι τέλους της μακρόχρονης υπηρεσίας του στο Βερολίνο (έφθασε να είναι πρύτανης του διπλωματικού σώματος εκεί, διαπιστευμένος από τον Ιούνιο του 1933) έπραξε πιστά το καθήκον του. Ορισμένες περί αυτού αναφορές του Μεταξά στο ημερολόγιο του ίσως να υπήρξαν μοιραίες για την εικόνα που επικράτησε, μια που ο ίδιος μετά το τέλος του πολέμου εγκαταστάθηκε στην Αγγλία, χωρίς να ενδιαφερθεί να δημοσιεύσει αναμνήσεις του.
Στην δεδομένη στιγμή, αμέσως μετά τον τορπιλισμό της Έλλης δηλαδή στράφηκε προς το Γερμανικό Υπουργείο Εξωτερικών, επιζητώντας την μεσολάβηση του έναντι της Ιταλίας. Παρόμοια θέση υποστήριζε και σε μερικές από τις μεταγενέστερες κρίσιμες φάσεις των Ελληνογερμανικών σχέσεων, χωρίς να λάβει όμως έγκριση από την Αθήνα.

Ανάμεσα στους Έλληνες που γνώριζαν καλά τον Γερμανό ναύαρχο βεβαιωμένα ανήκαν ο πολιτικός Τζών Θεοτόκης και ο Αλέξης Κύρου. Ο Θεοτόκης που μεταπολεμικά διατέλεσε πρωθυπουργός τον γνώριζε από πολλά χρόνια, πριν ακόμα μάλιστα από την άνοδο του εθνικοσοσιαλισμού στην εξουσία, ενώ ο διπλωμάτης Κύρου τον γνώριζε την εποχή που υπηρετούσε στην Γερμανία. Υπήρχαν όμως και κάποιοι Έλληνες φίλοι, πολύ πιθανόν πληροφοριοδότες, που συνδέονταν με τον αρχηγό της Αμπβερ. Επρόκειτο για τον Χρήστο Νικολόπουλο, διευθυντή της γερμανικής πολιτικής αεροπορίας Λουφτχάνσα στην Αθήνα, για τον επιχειρηματία ’Εγκον Κοντουμά, Κροατικής καταγωγής, και τον σύζυγο της κόρης του μεγαλοβιομήχανου Σήμενς Ίωάννην Βουλπιώτη, επίσης επιχειρηματία. Και οι τρεις ήταν Γερμανόφιλοι και δεν το έκρυβαν. Γνώριζαν προσωπικά πολλούς από τους ιθύνοντες στην χιτλερική Γερμανία και διαβεβαίωναν τους συμπατριώτες τους ότι το κλίμα μέσα στο καθεστώς ήταν φιλελληνικό. Ο ναύαρχος Κανάρις τους θεωρούσε όλους στενούς και πιστούς συνεργάτες του, με αποτέλεσμα όταν άρχισε να πέφτει σε δυσμένεια να τους παρασύρει πλην του τελευταίου ο οποίος επέζησε όλων.
Τον Αύγουστο του 1940 όλοι είχαν επιστρατευθεί από τον Μεταξά, είτε άμεσα είτε έμμεσα, προκειμένου να συμβάλουν σε αυτό, που εκείνος θεωρούσε εφικτό, δηλαδή στην Γερμανική παρέμβαση να εξουδετερωθεί η ιταλική επιθετικότητα. Στην πραγματικότητα και οι τρεις προαναφερθέντες ενήργησαν μέσω του ναυάρχου φον Κανάρις, στον οποίον όμως είχε με εντολή του Έλληνα πρωθυπουργού προσφύγει και ο Αλέξης Κύρου. Ο τελευταίος έφθασε επειγόντως στο Βερολίνο προ του τορπιλισμού και η έκτακτη αποστολή του εν γνώσει του πρεσβευτού Ραγκαβή, ήταν να συναντήσει τον Κανάρις και κάθε άλλον γερμανό ιθύνοντα που θα μπορούσε να φανεί χρήσιμος. Όταν έφθασε εκεί ο Έλληνας διπλωμάτης, που σημειωτέον είχε υπηρετήσει μέχρι το 1935 στη γερμανική πρωτεύουσα και είχε γνώση προσώπων και πραγμάτων ο ναύαρχος βρισκόταν στη Γαλλία.

Αποφάσισε να συναντήσει έναν άλλον γερμανό, που συνδεόταν με προσωπική φιλία με τον ίδιο τον Χίτλερ, όπως και η ελληνικής καταγωγής γυναίκα του Δήμητρα. Επρόκειτο για τον γνωστό γλύπτη Άρνο Μπρέκερ, με τον οποίον ο Κύρου συναντήθηκε το μεσημέρι της 15 ης Αυγούστου για φαγητό σε κεντρικό ξενοδοχείο του Βερολίνου. Από εκείνον πληροφορήθηκε τα περί τορπιλισμού της Έλλης και στην συνέχεια του δόθηκε η υπόσχεση ότι το ίδιο απόγευμα επρόκειτο να συναντηθεί συμπτωματικά με τον Χίτλερ, όποτε θα τον ενημέρωνε για το ελληνικό αίτημα. Γεγονός είναι ότι την επομένη υπήρξε όντως άμεση παρέμβαση του Χίτλερ προς την Ιταλία που προς στιγμήν ανέκοψε την ορμή του Μουσολίνι εναντίον της Ελλάδος.

Ωστόσο νεότερες ιταλικές προκλήσεις εξανάγκασαν τον Μεταξά να καταφύγει με αμεσότερο τρόπο στην Γερμανία για παρέμβαση, αποστέλνοντας τον Ραγκαβή να συναντηθεί με τον υπουργό Εξωτερικών Ρίμπεντροπ στο Σλος-Φούσελ κοντά στο Σάλσμπουργκ, όπου παραθέριζε. Η συνάντηση πραγματοποιήθηκε στις 26 Αυγούστου 1940 και απ΄ αυτήν προέκυψε τηλεφωνική συνομιλία Ρίμπετροπ-Τσιάνο για να αποτραπεί και πάλι η ιταλική επίθεση. Από την Ρώμη ο Μουσολίνι έσπευσε να καθησύχαση τον εταίρο του στο Βερολίνο , επιβεβαιώνοντας ότι δεν θα πραγματοποιήσει την επίθεση εναντίον της Ελλάδος.

«Ρώμη 27 Αυγούστου 1940-XVIII

Φύρερ

Εν όψει προσεχών επιχειρήσεων, θα ήθελα να σας τονίσω για μία ακόμη φορά ότι δεν υπάρχει καμία αλλαγή στην συμφωνηθείσα πολιτική που αφορά την περιοχή Δούναβη –Βαλκανίων και που αποβλέπει όπως αυτή η ζώνη παραμείνει έξω από την σύρραξη. Τα στρατιωτικά μέτρα που ελήφθησαν στα σύνορα Γιουγκοσλαβίας και Ελλάδος έχουν καθαρό χαρακτήρα προνοίας, δεδομένου ότι αφορούν δύο κράτη σαφώς εχθρικά προς τον άξονα και έτοιμα να τον πλήξουν εκ των νότων, αμέσως μόλις παρουσιασθεί ευκαιρία. Στην περιοχή της Τεργέστης η αστυνομία ανακάλυψε πέντε αποθήκες όπλων που είχαν εγκαταστήσει Σέρβοι κομιτατζήδες. Η αποδειχθείσα μυστική συνεννόηση μεταξύ Ελλάδος και Βρετανίας συνεχίζεται. ¨όλα τα ελληνικά λιμάνια αποτελούν βάσεις εναντίον μας. Αν και αυτό είναι αληθές, δεν σκοπεύω να κατευθύνω προς την ζώνην αυτή, εκτός απρόοπτου τη στρατιωτική μας προσπάθεια, αλλά μάλλον προς την Αίγυπτο. Οι προετοιμασίες είναι πλήρεις και ο Γκρατσιάνη πήρε διαταγή να επιτεθεί την ίδια ακριβώς ημέρα που οι Γερμανοί θα πλήξουν την Μεγάλη Βρετανία. Παρά τις δυσχέρειες του κλίματος και του εδάφους, ελπίζουμε να νικήσουμε τόσο τους Άγγλους όσο και τους Αιγυπτίους οι οποίοι κατά πάσα πιθανότητα θα είναι με το μέρος μας…».

Ο Χίτλερ ήταν πεπεισμένος ότι τα ιταλικά στρατεύματα δεν θα μπορούσαν να επιτύχουν την κατάληψη της Ελλάδος, αλλά αυτός δεν ήταν ο κύριος λόγος που είχε αντίθετη άποψη για την χρησιμότητα του πολέμου στη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Θεωρούσε εντελώς ανόητο να εμπλέξει τα Βαλκάνια σε μία ζώνη αναταραχής την στιγμή που η Γερμανία προετοιμαζόταν μυστικά για την επίθεση κατά της Ρωσίας.

Οι δύο άμεσες παρεμβάσεις του Χίτλερ στις 16 και 26 Αυγούστου 1940 έδειχναν να καθησυχάζουν τον Μουσολίνι, όπως προκύπτει και από την επιστολή του. Στην πραγματικότητα όμως είχε ανασταλεί για ένα μικρό χρονικό διάστημα η εκτέλεση των σχεδίων εις βάρος της Ελλάδος. Ο Μεταξάς δεν ουρανοβατεί και ήδη έχει εγκρίνει αθόρυβη μερική επιστράτευση, ενισχύοντας ιδιαίτερα την ζώνη των Ελληνοαλβανικών συνόρων. Στις 27 Αυγούστου ο Αλέξης Κύρου ανακλήθηκε για ένα διήμερο στην Αθήνα για διαβουλεύσεις με τον Μεταξά και τον Μαυρούδη. Ο Έλληνας πρωθυπουργός, που βεβαίως ήταν ενήμερος των μέχρι τότε επαφών του Κύρου και της πρόσφατης συνάντησης Ραγκαβή-Ριμπερτροπ, τον παρτήρησε γιατί τον είχε παρακούσει και δεν είχε επιμείνει επί τόσες μέρες να δει τον ναύαρχο φον Κανάρις. Διηγείται παραστατικά στις αναμνήσεις του ο Αλ. Κύρου για την συνάντηση του με τον αρχηγό της γερμανικής αντικατασκοπίας που έγινε στις 12 Σεπτεμβρίου 1940.

».. Μου είπε, λοιπόν ότι τα πνεύματα εις το Βερολίνον ήσαν μέχρι της 15ης Αυγούστου πολύ εχθρικά εις βάρος της Ελλάδος, αλλά ότι έκτοτε, χάρις εις τας επιτυχείς προσπάθειάς μας, είχεν η ατμόσφαιρα βελτιωθεί σημαντικώς.

Ασφαλώς θα γνωρίζεις-πρόσθεσεν- ότι δύο φοράς εσταμάτησεν ο Χίτλερ ιταλικήν επίθεσιν εναντίον της χώρας σας. Δεν βλέπω όμως αν θα το κάμη και τρίτη φορά, δεδομένης της μεγάλης του ευγνωμοσύνης προς τον Μουσολίνι δια την στάσιν του εις το ζήτημα του Anschluss. Δι΄ο και-με όλην μου την αγάπην δια την Ελλάδα- σας συνιστώ, σας καθικετεύω, σας εκλιπαρώ όπως έλθετε εις φιλικήν τινά συνεννόησην με την Ρώμην, καθόσον μόνο μία τοιαύτη συννενόησις θα ήτο ικανή, οριστικώς, να παραμερίσει επίθεσιν εναντίον σας… Έχω την πληροφορίαν, ότι ο πρεσβευτής της ιταλίας στην Ελλάδα δεν συμμερίζεται την ανθελληνικήν λύσσαν του υπουργού του…

» Του απήντησα αρνητικώς, εξηγών ότι, κατά πρόσφατον εις Αθήνας επισκεψίν μου, είχον ακούσει από τον ίδιον τον πρωθυπουργόν, ότι ο Ιταλός πρεσβευτής έπαυσε να τον επισκέπτεται. Εσκέφθη τότε, τότε ο Canaris epí 2-3 δευτερόλεπτα και μου είπεν έπειτα:

»Περί την 20^ην Σεπτεμβρίου, πρέπει να μεταβώ, δι΄ ολίγας ημέρας εις την Ρώμην. Φιλικότατα συνδέομαι με τον στρατάρχην Badolglio και ο ίδιος ο Μουσολίνι μου δείχνει πολλήν εκτίμησιν. Θα μπορούσα λοιπόν αν θέλετε να ομιλήσω εκ μέρους σας και εις τους δύο.

» Τον διέκοψα τότε εκ νέου και του εξήγησα ότι ο κατώτερος σχετικά βαθμός μου, με παρημπόδιζε ακόμη να μεταδόσω την πρότασιν του εκείνην εις τον πρεσβευτήν μας κ. Ραγκαβήν, εάν δεν εθέτωμν προηγουμένως ορισμένας προυποθέσεις.

»Ποίας; Ηρώτησεν. Απήντησα ότι ασφαλώς θα υπήρχαν και έταιροι, άλλα επι του παρόντος , ενεφανίζοντο εις την σκέψιν μου αι ακόλουθοι τρεις.

» α) όπως ουδ΄η ελαχίστη μεθοριακή διαρρύθμισης έλθει προς συζήτησιν,

» β) όπως τεθεί αποφασιστικώς κατά μέρος οιανδήποτε σκέψις περί στρατιωτικών βάσεων και

» γ) όπως ουδεμία ζητηθεί εκ μέρους της Ελλάδος εκδήλωσις , ικανή να ερμηνευθεί, και αρνητικώς έστω, ως μη φιλική προς την Αγγλία και την (τότε) συμμαχόν της Τουρκία
» Ο Canaris με άκουσε μετά πολλής προσοχής και εις το τέλος εδήλωσε κατηφορηματικώς , ότι πλήρως συνεφώνει προς τας τρείς εκείνας προυποθέσεις. ¨όταν τον ηρώτησα τι, εν τοιαύτη περιπτώσει θα έλεγε εις τον Badoglio και τον Μουσολίνι, μου απήντησε: »Τίποτα εκτός την εκ μέρους της Γερμανίας πιστοποίησην της καθ’ ολοκληρίαν καλής θελήσεως της Ελλάδος εναντίον της Ιταλίας.
Ο διάλογος Αλ. Κύρου με τον Γερμανό ναύαρχο ανταποκρινόταν στο είδος της ειδικής αποστολής που του είχε ανατεθεί από τον Ιωάννη Μεταξά, όχι όμως και στις πραγματικές επιθυμίες του, ο οποίος δεν συγκατένευσε σε όσα του είπεν ο Κύρου. Ήταν κατηγορηματικά αρνητικός με την εξήγηση ότι « γνωρίζει κανείς πως αρχίζουν τοιούτου είδους συζητήσεις , αλλά δεν μπορεί να ξέρει πως θα τελειώσουν».
Το γεγονός ότι ο Μεταξάς εγκατέλειπε την μεσολάβηση του ναυάρχου Κανάρις , δεν σήμαινε ότι έσβηνε τις ελπίδες του ότι από την Γερμανία θα μπορούσε να προέλθει η σωτηρία…